Дявди тадабгъу байвахт

 

Ватандин Аьхю дяви ихь уьлкейин тарихдиъ игитвалин машарикан саб ву. Думу вахтну совет халкь вари терефарихъанди ахтармиш гъапIну, гьаддиз дидихьна вуйи маракьлувал гъира аьхюб ву. Гьаддихъди сабси, думу ихь уьлкейин тарихдиъ варитIан пашман машариканра саб ву – миллионариинди инсанар гъийихну, материалин аьхю зарарар тувну.
Цци Ватандин Аьхю дяви ккудубкIну, дидиъ Аьхю Гъалибвал гъадабгъну 72 йис шула. Хъа дяви, фронтариъси, дидин далу терефнаъра гъябгъюри гъабхьну уьлкейин вари пIипIариъ. Дюн’яйин Кьюбпи дявдин цIа, дидин ялав ктрубкIу кас, хизан гъузундар. Вари йишвариъ гаш’вал, аьхю дарвалар, читинвалар гьисс апIури гъахьну. Дявдин далу терефнаъ вари гъалибвал бадали лихури, гьарсар кас гъалибвал гъазанмиш апIбак чан пай кивуз чалишмиш шули гъахьну. Гьаци вуйиган, совет халкьди фашизмдин кьушмариин гъалибвалра гъазанмиш гъапIну, вари дюн’я фашизмдин йисирваликкан азад гъапIну.

Гьаму шиклиъ учвуз рякъюрайир Табасаран райондин Кюрягъ гъулан агьали Жигьан Рамазанова ву. Му 1926-пи йисан бабкан гъахьну. Дяви ккебгъруган, мугъан 15 йис вуйи, гъулан мектебдиъ 7-пи класс ккудубкIнайи ва, чан жара таяринси, уьмрин гележегдикан фикрар, кьастар айи. Хъа дявди думу вахтнан бицIидариз бицIивал, живанариз живанвал рябкъюз гъибтнинхъа? Дявдин вахтнан бицIидариз ухди аьхю хьуб кьисмат гъабхьну. Жигьан Рамазановайихъди вуйи гюрюшдиъ Ватандин Аьхю дявдин йисар кIваин гъапIнийча.

- Гъулаъ хилиъ яракь бисуз шлу вари жилижвувар фронтдиз гьауйи. Хъа гъулан ляхнар цIиб шулдар аьхир: хутIлар хъауб, сурсатар урзуб, бегьер уч апIуб, гадар апIуб, мал-къарайиз лигуб, алафар уч апIуб ва жарадар. Дурар вари гъулаъ айидари – яшлуйири, дишагьлийири, бицIидари тамам дапIну ккундийи. Чюлин ляхнарихьан азад вахтна дявдиъ айи эскрариз мани атIнар ургъури, палтар дирхури, гъеерццу йимишар гьязур апIури ва жара ляхнар тамам апIури шуйи. ИпIуз гьубкIну уьл адайи, алахьуз гьуркIну палтар шулдайи. Гаш’валианна аьхълушнаан, чIуру уьзрариан йихрудар гизаф шуйи. Хъа инсанари, вари агь апIури, фронтдиъ айидариз кюмек бадали чпихьан шлубра, даршлубра апIури гъахьну, – гъапнийи Жигьан Рамазановайи. – Учу, жигьил шубарира, яшлу дишагьлйирихъди жюрбежюр ляхнар апIури шуйча. КIваинди вуйизки, раццарихъ гадар апIурира гъилихунза. Гаш вахт вуйи. Нахъврахьан дяхин марцц дапIну ккудубкIиган, дяхнигъ гъяйи жвилли ударсиб гъядапIури, дяхин цIийикIултIан гьибчри шуйи. Думу жвилли ударсиб чпин хулариз гъабхуйи. Йиз адаш савадлу кас гъахьну, – давам гъапIнийи Жигьан Рамазановайи. – Думу ич гъулаъ ачмиш гъапIу мектебдин сарпи директор гъахьну. Хъа дявдин йисари думу тукандиин лихури гъахьну. Гьаци, ич аьхю дару хизандин дуланажагъ гизаф жара хизанаринтIан ужуб вуйи. Бязи вахтари узу ич хулан аьхюдарихьан жиниди узухъди лихури гъахьи ва лап аьхю читинвал кайидариз цIиларигъди рузи гъабхури шуйза. УкIан ашдик цIибди хю кабхьишра, аьхю шадвал шуйи. Дицисдар вахтар кIваълан гъягъюрдар.

Жигьан Рамазановайи дявдин вахтарин чан уьмриан гьамциб дюшюшра кIваин гъапIнийи.

- 1942-пи йис гъябгъюрайи. Чвлин вахт вуйи. Гъуландари уч дапIну деерццнайи чIимччар Дербентдиз заготконторайиз тувуз духну ккундийи. Яркврар-чIурариъ бандитар гизаф айи. Дурари, мутму тIараш апIури, бязи дюшюшариъ инсанарра йивну йихури шуйи. Автотранспортра думуган адайи. Гьаддиз агьалйириз рякъ-хулди гъягъюз, иллагьки жямяаьтдин мутмура хьади, гучIуйи. Дербентдиз чIимччар хьади гьяйвнариинди душну ккундийи. Сад йигъан ич адашди узуз закур гвачIнинган ухди чIимччар хьади Дербентдиз гъягъюрхьа гъапнийи. Кьюб гьяйвниин чIимччар айи шишларра иливну, хъайигъан сигьринган рякъюъ учIвнийча. ВаритIан узук гъалабулугъвал кипувалин дюшюш учу кьяляхъ гъюруган гъабхьнийи. ЧIимччар тувну, кьяляхъ рякъюъ учIвруган, хябяхъ шулайи. Думуган шагьриз асас вуди Ярсарин ва ТIиварин рягъяр ккивнайи йишварихьан мина гъягъюри-гъюри шуйи. Рякъ, батIрар ади, лап писди айи. Гизафдари, душвахь бандитар гизаф шулу, гъягъру-гъюрудар тIараш апIуру, кIури шуйи. Гьаддиз адашдин гьяракат акв илмиди учу гьадму йишвариан удучIвуб вуйи. Хъа дина хъуркьайиз, адашди думу рякъ хатIалуб вуйиваликан, ич улихьинди фуж гьудучIвишра, учв адаш дурари гъидисишра, зат дидригъди гьяйван Ярсаз хъапI, ихь хяларихьна гъарах, гъапнийзуз. Гьелбетда, узуз, ферешта шураз, гучIра гъабхьнийзуз. Амма, узуз аьгъюбдиинди, узу узуз гучI гъабхьивал дугъаз улупундайза.Рякъюн думу читин йишв ккадапIури, гьяйвнариинди вушра, амкIун гъахьнийча. Аьгъяйзуз, йиз адашдиз узузтIан читинди вуйи. Дугъу йизра жаваб зигурайи. Бахтнаанси, ич улихьинди бандитар гьудучIвундайи. Йишвар мучIу гъахьиган, учу Ярсаъ айи ич хялижвуван хулаз хъуркьнийча. Думу тяжублуди адашдихьинди гъилигнийи ва гъапнийи: «Фу вахт ву?! Гьамциб вахтна гьадму йишварихьан мина ришра хъади рякъяриъ шлуб вуйин?» Адашди, аьлхъюри, гъапнийи: «Йиз риш дирбаш риш вуйиз. Хъа бандитариз учхьан гучI гъабхьну». Хъайигъан гъулаз гъафнийча.

Дявди, фронтдиъси, дидин далу терефнаъ гъахьи бицIидаринра кьисматар хараб гъапIну. Шаду тамшир апIру байвахтнан ерина дурар фронтдиз гъушу чпин абйирин, бабарин, чвйир-чйирин ерина аьхюдарси лихури гъахьну…

Дяви ккудубкIну шубуд йислан Жигьан Рамазанова жилириз гъягъюру. Думу чпин гъулан жигьил Гьяжимягьямеддихъди эвленмиш шулу. Чан уьмриъ Жигьан Рамазанова избачдиъ (библиотекайиъ), колхоздин складдин заведующийди, халачйирин фабрикайиъ лихуру. Чан жилир Гьяжимягьямеддихъди сатIиди йирхьцIурна миржид йисан яшамиш гъахьну, дугъахъди миржир бицIир аьхю ва тербияламиш гъапIну. Улихьнаси дугъан жилир Аллагьдин рягьматдиз гъушну. Ж.Рамазанова, чан уьмриъ гъизигу марцци зегьметназ лигну, гьюкуматдин терефнаан хайлин медалариинди, Гьюрматнан грамотйириинди, жара кьиматлу пешкешариинди лишанлу дапIна.

Гьамус Жигьан Рамазановайин 91 йис шула. Дугъаз хьуцIуртIан артухъ худлар ва гудлар а. Дурариин думу гизаф разиди ву. Кми-кмиди худлариз, гудлариз чан, чан таярин уьмрикан, асас вуди дявдин вахтарикан ктибтури шулу. БицIидаризра думу гизаф ккунду ва дугъ’инди дамагъ апIуру.

Шиклиъ: Ж.Рамазанова.

 
http://zoritabasarana.ru/obshchestvo/1571-dyavdi-tadabg-u-bajvakht